PRACA MAGISTERSKA, 116 stron
UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU / WYDZIAŁ HISTORYCZNO – SOCJOLOGICZNY / INSTYTUT HISTORII
WSTĘP
I. WARUNKI DZIAŁANIA PODZIEMIA I OPORU SPOŁECZNEGO WOBEC WŁADZ RADZIECKICH W REGIONIE
II. OPÓR NIEZORGANIZOWANY WYKRACZAJĄCY POZA MURY SZKÓŁ
III. POSTAWY ZWIĄZANE Z RADZIECKĄ POLITYKĄ OŚWIATOWĄ
IV. OPÓR ZORGANIZOWANY I UDZIAŁ W DYWERSJI
V. POSTAWY WOBEC POZOSTAŁYCH DZIAŁAŃ WŁADZ RADZIECKICH
ZAKOŃCZENIE
WYKAZ ŹRÓDEŁ I LITERATURY
WSTĘP
Okres okupacji radzieckiej, który rozpoczął się w Polsce po 17 września 1939 roku, naznaczył życie tysięcy ludzi dramatycznymi zmianami, przemocą i brutalnymi represjami. Dla mieszkańców wschodnich terenów Rzeczypospolitej Polskiej, którzy z dnia na dzień znaleźli się pod rządami nowej władzy, był to czas wielkich napięć, niepewności i trudnych wyborów. W szczególny sposób wpływ okupacji radzieckiej odczuli młodzież oraz nauczyciele, którzy stanęli w obliczu przymusowej ideologizacji systemu edukacyjnego i masowych represji. Radziecka polityka okupacyjna zmierzała do całkowitej kontroli życia społecznego, w tym do podporządkowania systemu oświaty własnym celom politycznym i ideologicznym. Wobec tych działań, różnorodne postawy młodych ludzi i kadry pedagogicznej stały się jednym z głównych wyrazów oporu społecznego i walki o zachowanie narodowej tożsamości.
Zrozumienie tych postaw wymaga nie tylko analizy sytuacji, w której znalazły się szkoły i ich społeczności, ale także spojrzenia na szerszy kontekst polityczny, społeczny i kulturowy tamtych czasów. Młodzież oraz nauczyciele zostali bowiem zmuszeni do wyboru pomiędzy przystosowaniem się do narzuconego systemu a biernym bądź czynnym oporem wobec władz. W niniejszej pracy badawczej analizie poddane zostaną różne formy tych reakcji – od nieformalnych aktów sprzeciwu po zorganizowane działania opozycyjne. Jednocześnie, oprócz ukazania postaw związanych z polityką oświatową, praca ta poruszy również temat szerszego oporu wobec działań władz radzieckich w różnych dziedzinach życia społecznego.
Okupacja radziecka, trwająca na kresach północno-wschodnich do czerwca 1941 roku, była czasem, gdy nowe władze próbowały narzucić swoją władzę za pomocą represji, indoktrynacji oraz kontroli informacyjnej. Kluczowym elementem tej polityki była próba przejęcia kontroli nad umysłami młodego pokolenia oraz nad programem nauczania. Dla młodzieży, wychowanej w duchu niepodległościowych tradycji II Rzeczypospolitej, był to szokujący proces, który często wywoływał reakcje buntu i sprzeciwu. Dla nauczycieli, którzy przed wojną byli strażnikami patriotycznych wartości i narodowej edukacji, nowy system stanowił wyzwanie zarówno moralne, jak i zawodowe. Wielu z nich musiało podjąć trudne decyzje dotyczące tego, czy pozostać w zawodzie i podjąć próbę przetrwania w zmienionych warunkach, czy też zaryzykować życie, angażując się w działalność podziemną.
Z perspektywy historycznej, działania podejmowane przez młodzież i nauczycieli w okresie okupacji radzieckiej można postrzegać jako przejaw walki o przetrwanie tożsamości narodowej, która była zagrożona przez brutalną politykę sowietyzacji. Narzucenie nowego systemu oświatowego i próba wykorzenienia tradycyjnych wartości patriotycznych wywołały reakcję w postaci zarówno zorganizowanego, jak i niezorganizowanego oporu. Podziemne szkoły, tajne komplety, samokształcenie i różnorodne formy konspiracji stanowiły odpowiedź na próbę całkowitej kontroli nad polską młodzieżą.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie postaw młodzieży i nauczycieli w obliczu tej brutalnej rzeczywistości. Analiza ich działań – zarówno tych biorących udział w aktywnej dywersji, jak i tych, którzy starali się przetrwać poprzez codzienne, drobne akty oporu – pozwoli na głębsze zrozumienie dynamiki życia społecznego pod okupacją radziecką. W tej pracy przyjrzymy się nie tylko przypadkom otwartego buntu, lecz także tym bardziej subtelnym formom sprzeciwu, które rozgrywały się w salach lekcyjnych, korytarzach szkół czy w domach prywatnych.
W kontekście działań radzieckich, które miały na celu stworzenie „nowego człowieka” – bez pamięci narodowej, bez zakorzenienia w polskiej kulturze – istotnym jest zbadanie, jak na te starania reagowali nauczyciele i młodzież. Jakie były konsekwencje przyjęcia różnych strategii oporu? Jakie były motywacje i cele, które kierowały ludźmi decydującymi się na przeciwstawienie się władzy? Odpowiedzi na te pytania pozwolą nie tylko na odtworzenie historii regionu, ale również na głębsze zrozumienie psychologicznych i społecznych mechanizmów przetrwania w ekstremalnych warunkach okupacyjnych.
Struktura pracy została podzielona na kilka rozdziałów, z których każdy porusza odrębny, acz powiązany aspekt życia pod okupacją. W pierwszym rozdziale omówione zostaną ogólne warunki działania podziemia i oporu społecznego wobec władz radzieckich w regionie, co pozwoli na nakreślenie szerszego kontekstu historycznego. Następnie, w rozdziałach kolejnych, przedstawione zostaną różnorodne formy oporu – zarówno niezorganizowanego, jak i zorganizowanego – oraz postawy wobec radzieckiej polityki oświatowej. Ostatnie rozdziały będą poświęcone analizie stosunku młodzieży i nauczycieli do innych działań władz, w tym do prób sowietyzacji kultury, gospodarki i życia codziennego.
Na zakończenie, praca ta postara się odpowiedzieć na pytanie, jakie były długofalowe konsekwencje oporu wobec okupanta i jak wpłynęły one na kształtowanie się powojennej tożsamości społecznej i narodowej na tych terenach. Poprzez zgromadzenie i analizę dostępnych źródeł, zarówno pisanych, jak i ustnych, praca ta wniesie wkład w historię oporu społecznego na wschodnich ziemiach Polski i ukaże, w jakim stopniu determinacja, odwaga i solidarność mogły przeciwstawić się narzuconej sile.
